Làm người tử tế có khó không?

Người Tử Tế – Hiện tượng “cho đi”

Lẽ ra mọi thứ không nên như vậy. Sandi Mann, một nhà tâm lý học tại Đại học Central Lancashire, đã khởi xướng một dự án để khám phá hiện tượng “cho đi” – một trạng thái tâm lý phổ biến khi con người thể hiện lòng hào phóng với người lạ, hy vọng rằng họ sẽ tiếp tục lan tỏa sự tử tế cho người khác.

“Ý tưởng này nhằm tạo ra một chuỗi hành động – một hiệu ứng domino,” Mann giải thích.

Bà quyết định tự mình thử nghiệm, dành vài tuần để thực hiện những hành động tốt và quan sát cách mọi người phản ứng.

Rốt cuộc, hầu hết mọi người đều mong muốn trở nên tử tế hơn, nhưng lại cảm thấy khó khăn để thực hiện điều này.

Vậy tại sao hành vi cho và nhận, cũng như sự tử tế, lại trở nên khó khăn như vậy? Liệu trong thực tế, hành vi tử tế có được đáp trả xứng đáng không, hay chúng ta đã trở nên quá hoài nghi trong xã hội ngày nay?

Mann ghi nhận những cảm xúc vui mừng, bối rối trong hành trình này qua cuốn sách mới nhất của bà – “Vay trả: Cách một tách cà phê thay đổi thế giới.” (Tất cả nhuận bút từ quyển sách sẽ được tặng cho quỹ từ thiện hỗ trợ bệnh nhân rối loạn dưỡng cơ bắp).

Giống như nhiều người khác, sự quan tâm của Mann đối với hành động tử tế hàng ngày bắt đầu từ một câu chuyện quý giá trên Facebook mà bà đọc được.

Người bạn Mỹ của bà, Debbie, đã tạt qua một quán cà phê phục vụ kiểu drive-thru và phát hiện rằng người lái chiếc xe phía trước đã trả tiền cà phê cho bà.

“Cô ấy rất phấn khởi, điều đó khiến cô ấy vui cả ngày,” Mann kể lại.

Ngay lập tức, Mann bị thu hút bởi tiềm năng tâm lý học của sự việc này. Ý tưởng về một hành động tử tế nhỏ bé có thể “tạo ra hiệu ứng gián tiếp, như hiệu ứng cánh bướm” – lan tỏa những điều tốt lành khắp nơi.

Khi nghiên cứu sâu hơn, Mann phát hiện nguyên tắc này có lịch sử sâu xa.

Ở Ý, các công dân Naples giàu có từ lâu đã có truyền thống mua thêm một cốc cà phê gọi là “café sospeso” – một ly cà phê trả trước để dành cho ai không đủ tiền mua.

Benjamin Franklin cũng là một người nổi tiếng ủng hộ ý tưởng này.

Khi cho bạn mượn tiền, ông giải thích: “Tôi không giả vờ là mình đang làm điều tử tế, tôi chỉ cho anh mượn thôi; khi anh gặp một người trung thực khác cũng gặp khó khăn, anh hãy trả lại số tiền đó cho người ấy,” ông viết. “Đây là cách tôi làm điều tốt chỉ với một ít tiền.”

Ngày nay, “cho đi” đã trở thành một trào lưu phổ biến và có sức lan tỏa rộng lớn.

Nó thậm chí đã tạo cảm hứng cho một cuốn tiểu thuyết và phim. Hãy thử tìm kiếm trên Google với cụm từ ‘paying it forward’, bạn sẽ thấy những câu chuyện ấm áp về những hành động tốt đẹp – chẳng hạn như những nhà hảo tâm vô danh gọi tới bệnh viện để thanh toán cho những ca mổ đắt tiền mà không mong chờ đáp trả gì, thậm chí không cần một lời cảm ơn.

Nhưng thường thì, những hành động nhỏ lại dễ gây xúc động nhất.

Mann kể về trường hợp của Josh Brown, một cậu bé 12 tuổi tìm thấy chiếc điện thoại bị mất của một người lạ trên tàu. Người chủ điện thoại quá vui mừng, muốn gửi tặng cậu bé một ít tiền để thưởng cho hành động tử tế của cậu.

Thay vì nhận tiền, cậu gửi lại chiếc điện thoại kèm mảnh giấy: “Đừng lo về tiền, hãy làm điều gì đó tốt cho ai đó khác.”

Những hành động vị tha như thế này không phải lúc nào cũng được đáp trả ngay lập tức (ngoài “hào quang của người ban ơn”), nhưng những người như Brown thường được phần thưởng là một cuộc sống thanh thản, mãn nguyện.

Michael Norton tại Trường Kinh tế Harvard đã đưa ra bằng chứng thuyết phục rằng những người tiêu phần lớn tiền kiếm được cho người khác thường cảm thấy hạnh phúc hơn những người chỉ tiêu tiền cho bản thân.

Điều đáng nói là đây không chỉ là kết quả của đời sống khá giả ở phương Tây.

Norton đã kiểm chứng ý tưởng này với dữ liệu từ 130 quốc gia, từ Hoa Kỳ đến Uganda.

“Ở tất cả các nước, dù giàu hay nghèo, người cho nhiều thường là người hạnh phúc hơn,” ông nói.

Vì lý do này, ông cho rằng niềm hạnh phúc của sự cho đi có vẻ là “tâm lý phổ quát” – một đặc điểm nằm trong bản chất tự nhiên của con người, hoàn toàn độc lập với nền văn hóa bên ngoài.

Mann cho biết, việc dành thời gian giúp đỡ người khác thậm chí còn có thể giúp bạn tránh bệnh tật.

Qua một nghiên cứu về phụ nữ ở độ tuổi 30, những người tình nguyện làm từ thiện có tỷ lệ mắc bệnh hiểm nghèo thấp hơn 16% so với mức trung bình ở lứa tuổi này; có lẽ vì việc làm từ thiện giúp giảm stress, và từ đó tăng cường hệ miễn dịch.

Có rất nhiều cách giải thích về việc hành động vị tha có thể làm dịu cơ thể và tinh thần.

Hành động cho đi có thể giúp tăng kết nối xã hội (ai lại không tỏ ra biết ơn sau khi nhận một món quà dễ thương?) và giúp bạn cảm thấy cuộc sống có ý nghĩa hơn. Bạn cảm thấy mình tạo ra khác biệt, và có một mục đích để thức dậy mỗi sáng.

Norton cho rằng con người là loài động vật xã hội, đây có thể là phần tiến hóa của chúng ta. Giống như việc chúng ta thèm đường hay chất béo, có lẽ con người cũng nuôi dưỡng một khát vọng sâu kín muốn giúp đỡ người khác.

Cơn Hưng Phấn Việc Tốt

Đó là lý thuyết, nhưng thực tế cho thấy việc đạt được “cơn hưng phấn việc tốt” không hề dễ dàng như Mann đã trải nghiệm.

Đọc nhiều nghiên cứu, bà quyết định thử nghiệm hành động hào phóng nhưng đơn giản trong vòng hai tuần. “Tôi quyết tâm làm những việc tốt mà không gây tốn kém,” bà giải thích. “Vì vậy, tôi đặt mục tiêu không tiêu tốn quá một bảng Anh cho mỗi việc tốt.”

Nhiệm vụ đầu tiên tưởng chừng dễ dàng. Tại một quán cà phê quen thuộc gần nhà, bà ngồi cùng các con. Bà chỉ muốn tặng lại ly cà phê mà con gái bảy tuổi của mình không uống. Nhưng khi đi xung quanh các bàn, bà chỉ nhận được những ánh nhìn nghi ngại thay vì lòng biết ơn. “Tôi cảm thấy như mình đang cố nói: Tôi chỉ muốn làm điều tốt thôi mà.”

Chỉ khi bà thay đổi cách làm cho hành động của mình hợp lý hơn và ít vị tha hơn, thái độ của mọi người mới thay đổi.

“Đột nhiên mọi chuyện hoàn toàn khác – nghe hoàn toàn hợp lý khi tôi giải thích rằng tôi mời vì con tôi không uống cà phê.”

Mọi người vẫn từ chối, nhưng “sự ngờ vực tan biến, họ mỉm cười và nói cảm ơn”. Cuối cùng, ly cà phê được một phụ nữ tên Rochel nhận. Người này sau đó cũng tìm cách đối xử tốt với người khác trong tuần.

Người Tử Tế – Nỗi Sợ Người Lạ

Sự không tin tưởng ban đầu là điểm chung trong suốt 13 ngày thử nghiệm tiếp theo.

Bà thử tặng dù cho người lạ khi trời mưa, trả tiền đỗ xe cho ai đó, cho phép ai đó ở phía sau xếp hàng trước mình. “Nghi ngờ là phản ứng mạnh mẽ nhất trong tất cả,” bà nói.

Mỗi lần, chỉ khi bà đưa ra một giải thích hợp lý – như đang đợi ai đó ở quầy tính tiền – mọi người mới đón nhận sự giúp đỡ.

Nhìn lại, Mann giải thích rằng sự ngờ vực đến từ “sự nguy hiểm từ người lạ”. “Chúng ta được dạy từ bé rằng người lạ sẽ lừa mình,” bà nói.

Tuy nhiên, cũng có những khoảnh khắc sự chân thành của bà chạm được vào người khác. “Một người đàn ông nhận thanh chocolate và nói rằng thật tuyệt khi chia sẻ tình yêu thay vì sự thù hận,” Mann kể.

“Khi bạn biết bạn vừa giúp nâng tinh thần ai đó lên và tạo ra sự khác biệt, thì không gì có thể so sánh được với cảm giác đó.”

Mann thậm chí đã có một người bạn tốt từ việc thử nghiệm ‘làm người tốt’. Bà vẫn liên lạc với Rochel, người đã nhận ly cà phê bà mời vào ngày đầu tiên.

Phản ứng không tốt thỉnh thoảng xảy ra lại càng làm Mann quyết tâm hơn.

Bà chỉ ra rằng người ta đã trở nên cá nhân hơn trong vài thập niên vừa qua, và được chấm điểm thấp hơn 40% trong bài kiểm tra về lòng cảm thông so với những người sinh ra trong thập niên 1970. Có lẽ chúng ta ít quen với việc thể hiện và đón nhận lòng tử tế.

“Thật buồn nếu đây là cách xã hội chúng ta phát triển,” Mann nhận định.

“Có quá nhiều sự thù hận, tiêu cực, và ngờ vực. Với chủ nghĩa cá nhân, ta cảm thấy mình phải chiến đấu chỉ vì bản thân. Nhưng chúng ta cần phải chống lại điều này và bắt đầu một phong trào tử tế. Nghe có vẻ sáo rỗng, nhưng tôi nghĩ đó là điều chúng ta cần.”

Người Tử Tế – Lây Lan Điều Xấu ?

Những người chỉ trích thuyết “cho đi” có thể tấn công vào tính nhân tạo của nó, cho rằng nó cưỡng bách và đẩy người khác vào hành vi từ thiện khiến họ bực mình.

Họ có thể chỉ ra rằng việc tốt không lan tỏa nhanh như những người ủng hộ tin tưởng.

Ví dụ, nghiên cứu của Norton cho thấy sự thù hằn và tham lam có xu hướng lan tỏa nhanh hơn sự rộng lượng.

“Nếu một ai đó keo kiệt, chúng ta có xu hướng lan truyền hành vi tiêu cực đó,” ông giải thích.

Nhưng bạn cũng có thể lập luận rằng đó là lý do khiến chúng ta phải tử tế hơn để cân bằng những điều xấu.

Dù những hành động tử tế bất ngờ có vẻ nhân tạo lúc đầu, nhưng có bằng chứng cho thấy chúng có thể thay đổi bạn mãi mãi, khiến bạn trở nên tốt bụng hơn, và rồi sự tử tế sẽ trở thành bản chất tự nhiên của bạn.

“Bạn có thể gieo thói quen đức hạnh,” David Rand tại Đại học Yale cho biết. Ông phát hiện những người khuyến khích thực hiện việc tốt có xu hướng tử tế hơn sau đó, một sự “lan tỏa tâm lý”.

Ông nghĩ ngay cả những hành động vị tha đáng kinh ngạc nhất, như hành động anh hùng trong cuộc xả súng Paris, đều bắt nguồn từ những hạt giống của lòng tốt chủ động, phát triển thành khao khát giúp đỡ người khác một cách tự nhiên.

Sự Tử Tế Chữa Lành Bệnh Tật?

Mann bị thuyết phục rằng chúng ta đều có thể thay đổi để trở thành người tốt hơn.

Là một nhà tâm lý học lâm sàng, bà thậm chí bắt đầu khuyến khích bệnh nhân bị trầm cảm thực hiện những hành động hào hiệp nho nhỏ, kết hợp sự tử tế vào liệu pháp điều trị.

“Những người bị trầm cảm thường cảm thấy cuộc sống không có ý nghĩa và họ không có giá trị,” Mann cho biết.

Bà nhấn mạnh đây không phải là “cách chữa lành”, nhưng là một cách để đóng góp cho xã hội và làm bệnh nhân cảm thấy tốt hơn, họ cảm thấy mình có ích hơn.

Nếu bạn được tạo cảm hứng để bắt đầu, bà khuyên nên học cách “rắn mặt” trước.

“Bạn cần có nghị lực và kiên quyết,” bà nói. Vì lý do này, bà khuyên đặt mục tiêu ban đầu ở mức thấp.

“Tôi không khuyên bạn bắt đầu bằng cách ra đường đứng và mời kẹo chocolate miễn phí. Hãy bắt đầu với việc gì đó trong phạm vi bạn cảm thấy an toàn và thoải mái. Có thể chỉ là cười với ai đó trên đường, hay nói chuyện tử tế với người bán hàng.”

Đối xử nhã nhặn với những người bà gặp mỗi ngày hóa ra lại là điều dễ làm nhất và được đón nhận ấm áp nhất.

Cuối cùng, bà hy vọng cuốn sách của mình sẽ nhắc nhở mọi người rằng đôi khi sự tử tế tự nó đã là phần thưởng. “Đó là quan điểm mà tôi muốn thay đổi. Việc có hành động tử tế không nhất thiết phải có động cơ gì đằng sau. Bạn có thể tử tế chỉ vì muốn tử tế.”

Qua bài viết trên, chúng ta nhận thấy rằng lòng tốt và những hành động tử tế, dù nhỏ bé, có thể lan tỏa mạnh mẽ và mang lại hạnh phúc không chỉ cho người nhận mà còn cho cả người cho đi. Dù đối mặt với sự hoài nghi và thái độ không hiểu biết từ xã hội, việc tiếp tục thực hiện những việc tốt sẽ giúp xây dựng một cộng đồng gắn kết hơn. Nghiên cứu của Sandi Mann cho thấy rằng lòng tử tế có thể bắt nguồn từ những hành động đơn giản và có khả năng làm thay đổi cuộc sống của chúng ta và những người xung quanh theo hướng tích cực. Hành trình “cho đi” không chỉ là sự chia sẻ vật chất mà còn là sự lan tỏa yêu thương và niềm tin vào con người. Để làm được điều này, chúng ta cần kiên trì, dũng cảm và không ngừng cố gắng vượt qua sự nghi ngờ của xã hội. Cuối cùng, như Mann đã khẳng định, sự tử tế không chỉ là một hành động mà là một phong cách sống, giúp chúng ta tìm thấy ý nghĩa và giá trị thực sự của cuộc sống.